Ας πάρουμε τώρα ένα άλλο θέμα, το θέμα της εκπαίδευσης. Από τότε που σκέφτομαι αυτά τα ζητήματα, νομίζω πως το σχολείο - η εκπαίδευση με την έννοια με την οποία έγινε χωριστός κλάδος της κοινωνικής ζωής σ' όλες τις λεγόμενες "ιστορικές" κοινωνίες, δηλαδή από τότε που ιδρύθηκε το κράτος - είναι ένας καταπιεστικός θεσμός, συνυφασμένος με την καταπιεστική και αλλοτριωτική φύση της κοινωνικής οργάνωσης.
Αν το σκεφτεί κανείς ξεχνώντας τις προλήψεις του, το σχολείο είναι ένας θεσμός τερατώδης. Το παιδί μπαίνει επί Χ χρόνια μέσα σ' ένα τεχνητό κόσμο, ακίνητο σ' ένα θρανίο, ανάμεσα σε τέσσερις τοίχους, υποχρεωμένο να μάθει πράματα που του είναι, στο μεγαλύτερό τους μέρος, ξένα, άχρηστα, αδιαφόρετα. Υποβάλλεται στη σχέση παθητικότητας, που αναφέραμε πριν απέναντι σε κάποιον που του χώνει μέσα του γνώσεις. Υφίσταται ένα πλήρη χωρισμό της σωματικής του και της πνευματικής του δραστηριότητας, έναν κερματισμό - στον οποίο τα προγράμματα προσθέτουν μερικά γελοία καλλωπιστικά: 1 ώρα Γυμναστική, 1 ώρα Χειροτεχνία κτλ. Το αποτέλεσμα είναι πως βγαίνει απ' το σχολείο ένας μισερός άνθρωπος, που δεν θα 'πρεπε, αν το πνεύμα του συστήματος, των προγραμμάτων κτλ. είχε επικρατήσει, ούτε γράμματα να ξέρει, ούτε σώμα να έχει. Αν έχει ακόμη σώμα, κι αν έμαθε μερικά γράμματα, το χρωστάει στην αντίστασή του απέναντι στο σύστημα, τα προγράμματα κτλ.
Ας κοιτάξουμε τώρα τις λεγόμενες αρχαϊκές (άγριες) κοινωνίες. Μιλούσαμε προηγουμένως για την κατασκευή του ανθρώπινου ατόμου σαν βασικού κοινωνικού εργαλείου ∙ με άλλα λόγια, για το πρόβλημα που έχει να λύσει κάθε κοινωνία, πώς οι καινούργιες γενιές θα αφομοιώσουν ικανοποιητικά το σύνολο των θεσμών, με τη γενικότερη έννοια, που υπάρχουν: ιδέες, γνώσεις, κανόνες συμπεριφοράς, νόμοι, γλώσσα, έθιμα, θρησκεία, εργαλεία κτλ. κτλ. Αυτό το ασύλληπτο πρόβλημα, όλες οι άγριες κοινωνίες το λύνουν χωρίς σχολείο. Το παιδί, μεγαλώνοντας και συμμετέχοντας βαθμιαία στις δραστηριότητες των ενηλίκων, αφομοιώνει σταδιακά τις γνώσεις, τα έθιμα, τους κανόνες κτλ. της φυλής ή της ομάδας. Σε παρένθεση, όταν μιλάω για γνώσεις, εννοώ γνώσεις και "διανοητικές" που στην περίπτωση των αγρίων ήταν τεράστιες, και πιθανό "περισσότερες" απ' τις δικές μας (απ' όσες έχει το μέσο άτομο της σημερινής κοινωνίας). Ένας άγριος ξέρει να ξεχωρίζει ίσως 10.000 φυτά και ζώα, πουλιά και ψάρια, τις ιδιότητές τους και τις συνήθειές τους κτλ. (Εμείς μαθαίνουμε μερικές χρονολογίες μαχών, που κατά κανόνα ξεχνάμε). Κι ένας άγριος ξέρει όλες τις πονηριές της κυνηγετικής, πολεμικής και πολιτικής τέχνης που διαθέτει η φυλή του ∙ έχει περίπου μια συνολική γνώση και εποπτεία της κοινωνίας όπου ζει, της οργάνωσης και της λειτουργίας της. (Ποιος σημερινός "πολιτισμένος" θα μπορούσε να το πει αυτό;)
Τι σημαίνει αυτό; Ότι οι αρχαϊκές κοινωνίες έλυναν το πρόβλημα της "εκπαίδευσης", με τη γενικότερη έννοια, χωρίς να χωρίζουν - κι ακριβέστερα: με το να μη χωρίζουν - την εκπαίδευση απ' τη ζωή του παιδιού. Η εκπαίδευση είναι χωνεμένη μέσα στη ζωή του παιδιού. Το παιδί μεγαλώνει αναπτύσσοντας τις σωματικές του ικανότητες, τις τεράστιες δεξιότητες και τις γνώσεις του, χωρίς να χρειάζεται να βγει απ' τον κοινωνικό γενικό χώρο, και να μπει σ' έναν ειδικό, χωρισμένο, τεχνητό χώρο - σε ένα είδος φυλακής, όπως είναι το σχολείο.
Ξέρουμε, συνεπώς, ότι το πρόβλημα της "εκπαίδευσης" επιδέχεται άλλες λύσεις απ' τις σημερινές - όπως αυτή των "αγρίων". Ξέρουμε επίσης, ότι η σημερινή λύση κουτσουρεύει τον άνθρωπο. Τον τεμαχίζει σε δύο ανάπηρα ημίση ανθρώπου, τόσο κακοχασαπισμένα που είναι περίπου αδύνατο να ξανακολλήσουν ποτέ σωστά. Ξέρουμε, εν τέλει, πως αυτό το σύστημα εκπαίδευσης βρίσκεται σήμερα σε βαθιά κρίση, που είναι η ίδια έκφραση και στιγμή της γενικής κρίσης της κοινωνίας.
Εγώ λοιπόν ισχυρίζομαι πως μια λύση του προβλήματος της εκπαίδευσης που να ανταποκρίνεται στον προσανατολισμό μιας ελεύθερης αυτοδιευθυνόμενης κοινωνίας, θα ήταν πολύ πλησιέστερη προς τη λύση των "πρωτογόνων" παρά προς τη λύση των "πολιτισμένων" κοινωνιών. Θα συνεπήγετο την εκ νέου απορρόφηση της εκπαιδευτικής λειτουργίας απ' την κοινωνική ζωή του παιδιού. Θα στηριζόταν στη βαθμιαία συμμετοχή των παιδιών στις "σοβαρές" λειτουργίες της κοινωνίας (και στην εργασία), και θα ανέπτυσσε την ευθύνη των παιδιών ∙ αντίθετα με την ανευθυνότητα, που καλλιεργείται σήμερα ως τα 15, 20 και 25 ακόμα χρόνια, και που είναι μοιραίο αποτέλεσμα, του ότι, ως τότε, το παιδί δεν έχει να κάνει τίποτα άλλο παρά να "μάθει", παθητικά.
Ακόμα σήμερα, σε μερικά δικά μας χωριά, το παιδί 6-7 ετών ενός ψαρά πηγαίνει με τον πατέρα του στο ψάρεμα και σιγά-σιγά μαθαίνει. Φυσικά, αυτό γίνεται συχνά σε σκληρές συνθήκες και κάτω από την πίεση της φτώχειας. Αυτό δεν εμποδίζει το παιδί να αισθάνεται πολύ διαφορετικά απ' ότι ένα παιδί της πόλης ευνουχισμένο. Σ' αυτό το πρόβλημα, της σχέσης του παιδιού και της εκπαίδευσής του με την κοινωνική ζωή, τις λειτουργίες των ανθρώπων μέσα στην κοινωνία και ιδιαίτερα τη "σοβαρή" (αποτελεσματική) εργασία, το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα υποκρίνεται ότι απαντά με την "αγωγή του πολίτη" και... με το μάθημα της χειροτεχνίας, όπου τα παιδιά υποτίθεται ότι μαθαίνουν. π.χ. ξυλογλυπτική και φτιάνουν διάφορα απίθανα και άχρηστα αντικείμενα. Φυσικά τα παιδιά το αισθάνονται αυτό σαν γελοία απασχόληση και συνήθως (και δικαίως) κάνουν καζούρα. Αλλά δεν θα αισθανόντουσαν σαν γελοία απασχόληση το να πάνε για ψάρεμα, ή να επιδιορθώσουν και να συναρμολογήσουν π.χ. ένα ποδήλατο.
Νομίζω λοιπόν πως μπορούμε να πούμε σήμερα προς ποια κατεύθυνση μια καινούργια κοινωνία θα 'πρεπε να ζητήσει τη λύση του προβλήματος της εκπαίδευσης. Αλλά παρακάτω δεν μπορούμε να πάμε, γιατί θα πέφταμε κι εμείς οι ίδιοι στο γελοίο. Γιατί η ριζική αναμόρφωση της εκπαίδευσης έτσι που να πάψει να είναι χωριστός τομέας και χωριστή φάση της ζωής του ανθρώπου, η αναχώνεψή της μέσα στη συνολική κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού κάτω απ' τις σύγχρονες συνθήκες προϋποθέτει τεράστιες αλλαγές, όχι μόνο στον "εκπαιδευτικό τομέα", αλλά στην οργάνωση της εργασίας, της παραγωγής, των πόλεων, του συνόλου της κοινωνικής ζωής.
Ας σταθούμε, π.χ. μια στιγμή στο ζήτημα της σχέσης της "εκπαίδευσης" και των πόλεων. Γεννιέται το ερώτημα αν είναι δυνατό να αναπτυχθούν "ανθρώπινοι άνθρωποι" μέσα στις σύγχρονες πόλεις. Κατ' αρχήν, η απάντησή μου είναι: όχι, δεν μπορούν. Τα παιδιά είναι πεταμένα πάνω σε μια έρημο ασφάλτου και μπετόν - και δεν ανήκουν σε καμία κοινότητα. Σ' αυτές τις συνθήκες, πώς θα ήταν δυνατό να λυθεί το πρόβλημα της σχέσης των ενηλίκων με τα παιδιά τους και με τα παιδιά των άλλων; Όταν λέμε ότι η ανατροφή και η εκπαίδευση των παιδιών πρέπει να είναι συνυφασμένη με τη ζωή τους, αυτό συνεπάγεται ότι όλοι οι ενήλικοι της κοινότητας έχουν μια πρόσφορη και υπεύθυνη στάση απέναντι στα παιδιά, οποιουδήποτε κι αν είναι. Δηλαδή, ότι όλη η κοινότητα βλέπει τα παιδιά σαν δικά της παιδιά ∙ όχι το δικό μου το παιδί και το δικό σου. Αλλά αυτό σημαίνει φυσικά επίσης και μια τεράστια μεταβολή στην ψυχική οργάνωση των ατόμων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου