Τ. Σ. ΕΛΙΟΤ - Η Παιδεία έχει γίνει μια αφαίρεση

[ "Οι κάτοικοι του δυστυχισμένου αυτού αρχιπελάγους", γράφει ο Έλιοτ στα 1923 για τον πληθυσμό της Μελανησίας "πεθαίνουν κυρίως γιατί ο 'Πολιτισμός' που τους ανάγκασαν να δεχτούν, τους στέρησε από κάθε ενδιαφέρον για τη ζωή. Πεθαίνουν από καθαρή πλήξη. Όταν το κάθε θέατρο αντικατασταθεί από 100 κινηματογράφους, όταν το κάθε μουσικό όργανο αντικατασταθεί από 100 γραμμόφωνα, όταν το κάθε άλογο αντικατασταθεί από 100 φτηνά αυτοκίνητα, όταν γίνει βολετό για το κάθε παιδάκι, με τη βοήθεια των ηλεκτρικών εφευρέσεων, ν' ακούει τα παραμύθια της γιαγιάς του από ένα μεγάφωνο, ... δε θα είναι διόλου εκπληκτικό αν ο πληθυσμός ολόκληρου του πολιτισμένου κόσμου ακολουθήσει γρήγορα την τύχη των Μελανησίων." - άπό Γ. Σεφέρη, Δοκιμές, τ. Α' ]

Είναι δυνατόν η διάθεση για μόρφωση να είναι μεγαλύτερη εκεί όπου υπάρχουν δυσκολίες για την απόκτησή της - δυσκολίες όχι ανυπέρβλητες αλλά που μπορεί να υπερνικηθούν μόνο με ορισμένες θυσίες και στερήσεις.

Εάν αυτό είναι έτσι, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι όταν οι περιστάσεις είναι ευνοϊκές για την παιδεία οδηγούν σε μια αδιαφορία γι' αυτήν· και ότι η παγκόσμια επιβολή της παιδείας ως τα χρόνια της ωριμότητας μοιραία θα δημιουργήσει μια εχθρική διάθεση απέναντί της. Ένας υψηλός μέσος όρος γενικής μόρφωσης είναι ίσως κάτι λιγότερο απαραίτητο σε μια πολιτισμένη κοινωνία απ' ό,τι είναι ο σεβασμός για τη μάθηση...

Αντί να επιχειρούμε ν' αποδείξουμε την αξία της αμφίβολης υπόθεσης ότι οι νέοι δεν μπορεί παρά να ωφεληθούν απ' όσα το δυνατόν περισσότερα χρόνια διδασκαλίας μπορούμε να τους δώσουμε, καλύτερα θα ήταν να παραδεχθούμε ότι οι συνθήκες ζωής στη σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία είναι σε τέτοιο βαθμό αξιοθρήνητες, και οι ηθικές αναστολές έχουν σε τέτοιο βαθμό εξασθενήσει, που δεν μπορούμε παρά να παρατείνουμε τη σχολική διδασκαλία των νέων απλώς και μόνο επειδή δεν ξέρουμε πια τι να κάνουμε για να τους σώσουμε. Αντί να συγχαίρουμε τον εαυτό μας για την πρόοδό μας, κάθε φορά που το σχολείο αναλαμβάνει ακόμη μία ευθύνη που ως τώρα είχαν οι γονείς, θα ήταν ίσως καλύτερα να παραδεχθούμε ότι έχουμε φθάσει σ' ένα στάδιο πολιτισμού στο οποίο η οικογένεια είναι ανεύθυνη, ή ανεπαρκής, ή ανίσχυρη· στο οποίο δεν μπορεί να περιμένει κανείς από τους γονείς ν' αναθρέψουν τα παιδιά τους σωστά· στο οποίο πολλοί γονείς δεν έχουν αρκετά χρήματα για να τα διαθρέψουν όπως πρέπει, και δεν θα ήξεραν πώς, κι αν ακόμη είχαν τα μέσα...

Θα ήταν ανακριβές να πει κανείς για ένα μέλος μιας πρωτόγονης κοινωνίας, για έναν έμπειρο αγρότη μιας οποιασδήποτε εποχής, ότι ήσαν ημιμαθείς ή κάτι λιγότερο από ημιμαθείς ή ότι η μόρφωσή τους ήταν ενός οποιουδήποτε άλλου κατώτερου επιπέδου. Η παιδεία με τη σύγχρονη έννοια εξυπονοεί μια κοινωνία στο στάδιο της αποσύνθεσης, όπου και έχουμε φθάσει στο σημείο να θεωρούμε ώς δεδομένο ότι πρέπει να υπάρχει ένα κριτήριο μόρφωσης, ανάλογα με το οποίο ο καθένας είναι απλώς περισσότερο ή λιγότερο μορφωμένος. Εξού και η παιδεία έχει γίνει μια αφαίρεση...

* * *

Ίσαμ' ένα σημείο, η θυσία ορισμένων δυνατοτήτων για να πραγματοποιηθούν άλλες, είναι ένας όρος της καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως και της ζωής γενικά. Στη ζωή, ο άνθρωπος που αρνιέται να θυσιάσει οτιδήποτε για να κερδίσει κάτι άλλο, καταλήγει σε μετριότητα ή αποτυχία· μόλου που, από την άλλη μεριά, υπάρχει ο ειδικός, που έχει θυσιάσει πάρα πολλά για πάρα πολύ λίγα, ή που είναι από τη φύση του ο τέλειος ειδικός ώστε δεν έχει τίποτα να θυσιάσει.

Σημειώσεις για τον ορισμό της κουλτούρας (μτφρ. Ν. Ησαΐα, Αθήνα 1980, αποσπάσματα από τις σελ. 125-6 και 131-2)
Επτά δοκίμια για την ποίηση (μτφρ. Μ. Λαϊνά, Αθήνα 1982, απόσπασμα από την σ. 67)